Er is een hele vracht boeken geschreven over spirituele ervaringen of ervaringen die daarmee nauw verbonden zijn. Je kunt ze aantreffen in de meest ‘esoterische’ boekwinkels tot aan de meest academische bibliotheken, en een aanzienlijk aantal van deze boeken dringt door tot een grotere publieke aandacht. Sommigen van hen worden heuse bestsellers die een groter publiek voor een bepaalde tijd in hun ban kunnen houden, terwijl anderen al sinds onheuglijke tijden worden herdrukt en gelden als klassieke werken in een religieuze of literaire traditie.
Het boek waar de speciale aandacht van deze presentatie naar uitgaat, is een recente uitgave die gebaseerd op empirisch onderzoek. De volledige titel is The Varieties of Spiritual Experience: 21st Century Research and Perspectives. Het is geschreven door David B. Yaden en Andrew B. Newberg en is gepubliceerd in 2022. Hoewel dit werk een interdisciplinaire sfeer ademt, waarin talloze excursies in literatuur, religie, filosofie en antropologie voorkomen, zou ik toch zeggen dat het voornamelijk probeert bij te dragen aan de wetenschap van de menselijke ervaring, dat wil zeggen, aan de psychologie. 1
Wat ik hier zal proberen uit te leggen is waarom het materiaal dat in dit boek wordt behandeld van belang is voor de mimetische theorie en waarom de mimetische theorie van belang voor dit materiaal. Maar voordat ik mij over de spirituele ervaringen zelf ga buigen zou ik willen opmerken dat het boek van Yaden & Newberg een studie is waarin expliciet een voorbeeld, een exemplum of een model, wordt nagevolgd. Ja, het boek is waarlijk een toonvoorbeeld van mimetische generositeit. Want het ware genie achter dit werk, degene die het vruchtbare methodologische raamwerk heeft geschapen om spirituele ervaringen op een empirische wijze te benaderen, is voor de auteurs de Amerikaanse filosoof en psycholoog William James (1842-1910).
Het is niet overdreven te zeggen dat The Varieties of Spiritual Experience een ‘update’ is – of een beter woord is misschien nog: een vervolg. Dat wil zeggen, een vervolg op William James’s The Varieties of Religious Experience, de reeks Gifford-lezingen die James tussen 1901 en 1902 aan de Universiteit van Edinburgh gegeven heeft. De onderneming van Yaden & Newberg valt nog het beste te beschrijven als een 21ste eeuwse versie van wat James met zoveel succes heeft ondernomen aan het begin van de 20ste eeuw – religieuze ervaringen voorleggen als een object voor wetenschappelijk onderzoek. Het boek begint met een uitgebreide beschrijvingen van haar geëerde voorganger – die je de Oer-Variaties zou kunnen noemen2 – tesamen met een kort biografie van haar auteur en het intellectuele milieu waarin hij verkeerde. In de volgende hoofdstukken speelt William James op talloze plaatsen een rol van betekenis en in de vele voorbeelden die Yaden & Newberg aandragen, keren de voorbeelden die James al had gegeven weer terug. Ook worden er vaak fragmenten geciteerd waarin James zijn zienswijze geeft op de verslagen die hij had verzameld, alsof hij nog steeds een belangrijke adviserende rol heeft in het bestuur wanneer het gaat om het ontkoppelen van loutere ervaringen en theologische of ideologische overwegingen. James wordt, onder andere, geprezen voor zijn geestelijke openheid, voor zijn kritische oordelen en voor zijn intellectuele nieuwsgierigheid. Hij heeft, zo zeggen Yaden & Newberg zonder reserves, een geweldig boek geschreven dat tot op de dag van vandaag door talloze mensen over de hele wereld wordt gelezen. Maar de kern van de bewondering voor de methode van James ligt met name in de wijze waarop hij erin geslaagd is theologie en metafysica terzijde te schuiven.