Toen ik begon te schrijven aan De overtocht had ik voor het uitleggen wat een feedbackloop is een vol hoofdstuk ingeruimd. Het is het vierde hoofdstuk De angst van de tv-verkoper, waarin een relatie wordt gelegd tussen de positieve feedbackloop en apocalyptische angsten – dit aan de hand van het book I Am Strange Loop van Douglas Hofstadter. Het is ook in dit hoofdstuk dat ik in detail begin te vertellen wat mijn psychose heeft getriggerd. Een van de belangrijkste fenomenen aan de hand waarvan je kan uitleggen of aanschouwelijk kan maken hoe een positieve feedbackloop werkt is de epidemie.
Had ik het hoofdstuk na de uitbraak van de pandemie geschreven, dan was het waarschijnlijk een stuk korter geweest. Immers, we zijn al bijna anderhalf jaar dagelijks bezig met vragen over het binnen de perken houden van de corona-epidemie. Cruciaal in dit alles is wat de RIVM het ‘reproductiegetal’ noemt. Blijft dat getal boven de 1 liggen, dan zal het aantal besmettingen exponentieel blijven stijgen en op het laatst in geen enkele verhouding meer staan tot de capaciteit van de gezondheidszorg, of, op het laatst zelfs, tot de capaciteit van de uitvaartbranche.
Het reproductiegetal tussen 20 feb 2020 en 6 mei 2021
Ook veel psychoses volgen de logica van een positieve feedbackloop. ‘Positief’ betekent hier dat in iedere cirkelgang van de loop het signaal wordt versterkt. In wetenschappelijk onderzoek naar chemische processen in de hersenen bij mensen in een psychose keert het woord ‘feedbackloop’ herhaaldelijk terug. Met de huidige stand van de medische techniek is het mogelijk loops en abnormale patronen in de hersenactiviteit welke een psychose begeleiden in scans zichtbaar te maken. Met andere woorden, in het biomedische denken over psychoses speelt de feedbackloop een belangrijk rol.
Niet alleen op het niveau van de hersenfysiologie, maar ook op dat van de menselijke beleving, in termen van ideeën, van woorden of taal, van verlangens, kan de psychose als een feedbackloop worden beschreven. Dat is was ik in De overtocht heb proberen te doen. Een psychose begint niet in de hersenen, maar in de ziel. Een psychose is geen ziekte, maar een ontregeling in de feedbackhuishouding van het verlangen.
Een circulair patroon zoals in de epidemie – mensen die het virus oplopen, dat zich dan binnen het lichaam gaat vermenigvuldigen, zodat ze al vóór dat ze zelf ziek zijn geworden anderen met het virus kunnen besmetten – bestaat ook in een psychose. Bepaalde creatieve gedachten wekken een euforisch gevoel van inzicht en diepgang op, waardoor de creativiteit verder gestimuleerd kan worden zodat nieuwe gedachten en euforieën kunnen ontstaan.
Dergelijke cirkelgangen zien we ook in de mystiek en in religieuze extases, zij het op een minder ongecontroleerde wijze dan in een psychose. Ook religie speelt in De overtocht een belangrijke rol. Centraal staat niet zozeer de mystieke ervaring, maar het gegeven dat ik in de overgeleverde religie – voor mij persoonlijk is dat het christendom – een aanlegsteiger heb gevonden. Ja, het is echt een overtocht geweest…