Auteur: admin

In de tekst van Boudewijn de Groots lied Eva zijn diverse verwijzingen naar het schilderij De Tuin der Lusten van Jeroen Bosch terug te vinden. Dat dit lied over dit schilderij gaat hoeft dus niet betwijfeld te worden. In het linkerpaneel zien we bij Bosch het scheppingsverhaal in beeld gebracht, Adam en Eva in de tuin van het paradijs. En hoe goed het allemaal begon… Maar de vleeskleurige boom, nog steeds op het linkerpaneel, of nog steeds in een vijver in het paradijs, heeft al iets onheilspellends. Of de uil nu echt ‘schuine liedjes’ aan het fluiten is kunnen we niet zien, maar in zijn houding heeft hij wel iets scheefs of schuins. Met de hulp van wat marihuana is er in de jaren zestig rondom dit schilderij heel wat afgedroomd, al of niet erotisch.

Het werk van de Russische cineast Andrej Tarkovsky wordt getekend door een meer dan gewone belangstelling voor de belevingswereld van de waanzinnige. Het indringendste portret van een waanzinnige vinden we in dat van de Italiaanse Domenico in de film Nostalghia (1983), die samen met zijn herdershond een verlaten en bouwvallige boerderij bewoont. Domenico heeft, net als talloze andere psychoten, wereldredders-pretenties. Bij hem loopt het uiteindelijk verkeerd af, ingevangen als hij is in de logica van het zelfoffer. Hoewel Domenico in zijn ontmoeting met de hoofdpersonage Andrej Gortsjakov redelijk ‘normaal’ over lijkt te komen, duidt zijn formule 1 + 1 = 1 toch op een totaal identiteitsverlies. Met grote cijfers heeft hij deze formule op de binnenmuur van de boerderij getekend (1:01:28) en in zijn hand laat hij twee druppels water tot één samenvloeien (51:08). De gruwelijke sterfscene van Domenico begint op 1:42:44.

In Walt Disney’s Fantasia worden een aantal bekende klassieke muziekstukken geïllustreerd met tekenfilmbeelden. De verhalen zijn in de meeste gevallen ontsproten aan de fantasie van de medewerkers van de Disney-studio’s, maar het verhaal van de tovernaarsleerling is doelbewust door de componist, Paul Dukas, op muziek gezet. De titel van het stuk is ook L’apprenti sorcier en het verhaal gaat terug op een gedicht van Goethe. Bijzonder is hoe Dukas een olijk melodietje weet te transformeren tot massief, huiveringwekkend orkestgeschetter. Er zijn veel verwantschappen tussen de psychose en het verhaal van de tovenaarsleerling.

Waar halen mensen het idee vandaan om zichzelf als ‘anders dan anderen’ te zien? Waarom denken mensen zo vaak dat ze eigenzinniger zijn, minder volgzaam, origineler, autonomer? Waarom voelen talloze mensen zich omgeven door kuddedieren, denkend dat ze zelf tot de selecte groep mensen behoren die hun wegen in alle originaliteit kunnen uitbanen? Niemand zou zich als ‘anders dan anderen’ willen zien als anderen hem of haar daar niet in voor waren gegaan. Verlangen om als origineel of autonoom te worden gezien is zelf weer aan anderen ontleend. Dit is een centrale paradox in wat René Girard de mimetische begeerte noemt. Ook originaliteit is nageaapt. Het is precies deze paradox van het moderne individualisme die, in een onvergetelijke persiflage, door Monty Python in de film Life of Brian in beeld wordt gebracht.

Douglas Hofstadter is gefascineerd door feedback-loops en zelfverwijzingen. Aan Nederlanders schrijft hij een bijzondere bekendheid met dergelijke fenomenen toe. Niet voor niets, zo schrijft hij, is een van de grootste visuele meesters van het verwerken van zelfverwijzingen in afbeeldingen een Nederlander. We hebben het dan over M.C. Escher. Een andere oerbeeld uit de Nederlandse cultuur waarin een beeld naar zichzelf verwijst vinden we op het cacao-blik van Droste. Daar zien we een verpleegster met een dienblad waarop zelf weer een cacao-blik staat. Enzovoorts, enzovoorts, ad infinitum. In principe vindt iets dergelijks ook plaats op de zoutbus van Morton, alhoewel het daar minder goed te zien omdat het meisje onder de paraplu de afbeelding met haar arm afdekt.

We kennen de audio-feedback-loop allemaal als de hoge schrille toon die uit een geluidsinstallatie kan komen die niet goed staat afgesteld. Een zacht geluid – het kan van een voorbijvliegende mug zijn – gaat de microfoon binnen en komt versterkt door de boxen weer naar buiten. Vervolgens wordt dit geluid opnieuw door microfoon opgepakt en versterkt naar de boxen verstuurd. Enzovoorts, enzovoorts… Je hebt dan een positieve feedback-loop. Deze toon is vaak te horen bij opnames van live-concerten en draagt bij aan de typische live sfeer van die opnames. Soms is de feedback-toon in een song geïntegreerd, zoals in het nummer Tommy van de popgroep Focus (op 1:11 en op 1:28).

De schoenen in dit schilderij dragen het zware gewicht van Heideggers diepzinnige beschouwingen, waarbij kritische commentatoren zich hebben afgevraagd: heeft Heidegger wel goed naar dit schilderij gekeken? Zíjn het wel boerenschoenen, zoals Heidegger beweert? Van Gogh schildert boeren en boerinnen die het land op gaan meestal met klompen. En is er in dit schilderij wel sprake van een páár schoenen? Het is duidelijk te zien dat de veters van de twee schoenen verschillend gestrikt zijn. Een stelling die aan de hand van dit schilderij zeker te verdedigen is, is dat Van Gogh niet een páár, maar twee linkerschoenen heeft geportretteerd.

Anders dan bij veel impressionistische schilders is visuele pracht lang niet altijd aanwezig in de landschappen die Vincent van Gogh. Als je een foto maakt van een landschapsbeeld van Claude Monet, zoals van de vijver van Giverny, dan krijg je in de meeste gevallen ook een fraaie foto. Bij van Gogh daartegenover zou je vaak een nietszeggende foto krijgen. Een goed voorbeeld daarvan is het Korenveld met patrijs. De pracht ligt volledig in de wijze waarop het geschilderd is. Het licht dat van Gogh op de landschappen en de dingen laat schijnen transformeert ze tot iets bijzonders, tot iets dat ze zonder dat licht niet zouden zijn.

In De oorsprong van het kunstwerk geeft Martin Heidegger een beschrijving van ‘boerenschoenen’ op een schilderij van Vincent van Gogh. Van Van Gogh zijn in totaal acht schilderijen met schoenen bekend. Het schilderij waar Heidegger zijn beschouwingen op baseert is het bovenstaande schilderij dat hij in 1930 op een tentoonstelling in Amsterdam heeft gezien. Heden ten dage is het nog in het Van Goghmuseum te bewonderen. Volgens Heidegger laat dit schilderij de schoen in haar wezen zien, of, het wezen van de schoen licht op in de Lichtung van dit kunstwerk.